Sorbeltz arrunta (Apus apus)

Apodidae, Mikropodiformeak

Beste izen batzuk: Abijoi, Ainhara beltz, Apeztxori, Arrantxori, Artxilloi, Belentzario, Beltxijoi, Bentzajo, Brintzario, Elai beltz, Elizelai, Eliztxori, Enara (beltz), Enara handi, Erlai, Ermitario, Hegabera beltz, Irrigo, Kañabra, Kanpantxori, Kataka, Kirrillo, Kirriskillo, Kirrizkarro, Kriku, Martin, Mitxigu, Sorbeltz, Txenara beltz, Txio, Txirri, Txirribirri, Txirrin, Txirriño, Txirrio, Txirritxaldo, Xoribeltz, Zirringilo, Zirrizkilo.
Euskarazko izendegi osoa »

Beste hizkuntzetan

Gaztelania: Vencejo común
Frantsesa: Martinet noir
Ingelesa: Common Swift
Okzitaniera: -
Aragoiera: Falzeta
Katalana: Falciot negre
Astur Leonesa: -
Galegoa: Cirrio común
Alemaniera: Mauersegler
Italiera: Rondone comune

Deskribapena

Itxurarengatik enarekin nahasi ohi den arren, beste talde bateko hegaztiak dira sorbeltz edo zirringiloak (apodiformeak). Airean bizitzera erabat egokitutako hegaztiak dira, hanka labur-laburrekin eta hego indartsuekin; enarek baino hego luzeagoak dituzte, eta igitai itxura dutela esan ohi da. Hegaztada ere, enarena baino arinagoa eta ahaltsuagoa da.

Bizitzaren zatirik handiena hegan igarotzen dute eta kumaldirako bakarrik pausatzen dira, arrautzak errun eta kumeak elikatzeko. Bizitzako gainontzeko zereginak hegan ari direla egiten dituzte: jan, edan eta, kumaldi-garaitik kanpo, baita lo egin ere. Airean aurkitzen dituzten intsektu txikiak janez elikatzen dira. Egunean zehar kilometroetako hegaldiak egin ditzake intsektu-hodeien bila.

Sorbeltz arrunta, beste sorbeltzekin alderatuta (sorbeltz arrea eta malkar-sorbeltza), bere kolorearengatik ezagutuko dugu, beltz-beltza baita goitik zein behetik, eztarria argixeagoa bada ere (hegan nekez nabaritu daitekeena).

Euskal Herrian

Sorbeltz arrunta udan bakarrik aurkituko dugu Euskal Herrian. Maiatza hasieran etortzen da gurera kumatzera; behin kumaldia amaituta, abuztu hasieran, berriro itzultzen da Afrikara, non urtearen zatirik handiena igaroko duen. Ia Eurasia osoan kumatzen da.

Gure nagusiek ondo zekiten bezala, maiatzeko Santa Kurutzetarako (maiatzak 3) iristen dira urtero sorbeltzak Euskal Herrira. Apirila amaieran lehenengoak eta maiatza hasierarako bertan dira denak.

Entzun

Banaketa mapa

Abestia - "Txirringilu festa" (Elduain, Tolosaldea)

Hona hemen Elduainen (Tolosaldea) jasotako abestia. Sorbeltzari "txirringilua" (zirringiloa) deitzen zaio bertan eta garai batean abesti hau kantatzen zuten herriko umeek. Neskatilen bertsioa hauxe omen zen:

Txirringilu festa
Elduainen gizonik ezta
Berastegin den bakarra
galtzak lotzeko gauza eztana.

Bazen beste aldaera bat, mutilen artekoa, dirudienez, non azkenengo lerroan hauxe abesten zen: jotzeko gauza eztana.

Mila esker Koldo Oriari honen berri ematearren.

Euskarazko izendegia

Oharrak

Euskaraz hamaika izen dituen hegaztia, ez da erraza izenak eta hedadura laburbiltzea. Hona nolabaiteko azaleko sailkapen bat.

Asko-eta-asko onomatopeikoak, bere txrrrriiiii deigarrian oinarrituta:

Txirri, txirritxori (eta aldaerak): gehienbat Bizkaia sartaldeko hainbat ingurutan, Mungian-Uriben bereziki, baina Euskal Herriko beste hainbat txokotan ere, antzeko izenak erabiltzen dira, esate baterako: Sakanan txirriño, Legutianon txirri, Zumarraga-Urretxun txirrintxori, edo Elorrion txirribirri.
Txirriskilo / Kirriskilo: Lea-Artibai ia osoan horrela deitzen diote (edo aldaerak: Zirriskillo, Karraskillo, Txirritxaldo...). Seguru asko Busturialdeko herri batzuetan ere bai (Muxikan eta Ereño-Nabarniz inguruan bai, behintzat).
Zirringilo, txirringilo, zirrizkilo: Zarautz-Getaria-Aia inguruan eta Goierrin. Azken batean, hasieran aipatutako txirri izenaren aldaera bat dirudi (edo alderantziz).
Irra, irrigo, irriyo: Donostialdean, Oiartzunen, eta abar.
Txio: Elgetarrak, betiko moduan, berezi xamarrak dira. Enara azpizuriari egabera deitzen badiote, eta egaberari azpizuri... hortik aurrera, dena libre :-).
Kirrillo, grillo, kriku, krillu...: Bidasoaldean.

Beste bi hauek ere onomatopeikoak ote? Katuaren hotsa gogoan?

Kataki: Elgoibar-Azkoitia inguruan, eta Mutrikun.
Mitxigu, mitxiku: Tolosaldeko hainbat herritan, alboko Aia barne.

Gainera:

Artxilloi: Gatzaga eta Marin (Eskoriatza).
Arrandera/Arrantxori: Zumaia inguruan; baita Zerain inguruan ere.
Ka(n)pantxoi: Oñatin.
Apeztxori
Sorbeltza (xoribeltxa, xorbeltxa...). Hernani inguruan eta Baztan-Xareta aldean.
Txenada beltz (txinara beltz, enara beltz...): Azpeitia eta inguruan (Beizama, Errezil, Aizarnazabal, Aizarna, Urrestila, Matxinbenta...). Ainhara beltz, Iparraldean. Eta elai beltz (Bizkaia hegoaldean).

Maileguak diruditenak:

Abijoi: Eibar inguruan (Mallabia, Ermua, eta Soraluze barne).
Beltxijoi, beltxiju: (baita Pentzajo eta aldaerak). Bergara-Antzuolan, eta Markina-Aulesti inguruan.
Ermitarixo, Imintarixo: Durangaldean (Durango, Iurreta, Garai, Berriz...).

Mapa honetan izen nagusiak aurkituko dituzu. Datu guztiak ikusteko begiratu ondorengo taula.

Aldaera	Eskualdea	Bibliografia
Abijoi	Durangaldea, Debabarrena	SanJ (1978)
Ainhara beltz	Basabürüa, Zuberoa	EliJ (1923) CasJ (1989)
Apeztxori	Ultzamaldea	AzkRM (1905) IbaO97 (1997)
Arrantxori	Urola-Kostaldea, Goierri	AraT (1909) AldJ (1918)
Artxilloi	Debagoiena
Belentzario	Lea Artibai	AzkRM (1905)
Beltxijoi	Lea Artibai, Debagoiena	AzkRM (1905) AraT (1909)
Bentzajo	Lea Artibai, Debagoiena, Urola-Kostaldea	AraI2011 (2011)
Brintzario	Durangaldea	AzkRM (1905)
Elai beltz	Arrati Nerbioi, Debabarrena, Gorbeia Inguruak, Gernika-Bermeo	AzkRM (1905) AldJ (1918)
Elizelai
Eliztxori	Aralarko Iparraldea, Gernika-Bermeo	ZubJ (1998) MarA (2006)
Enara (beltz)	Debabarrena, Lea Artibai, Auñamendi, Goierri, Urola-Kostaldea, Aezkoa, Baztanaldea, Tolosaldea, Sakana	AzkRM (1905) MitK1958-A (1958) CabI (1991) UgaM (1995) AraI2011 (2011) ZuaK2022 (2022)
Enara handi	Goierri	AldJ (1918)
Erlai	Debagoiena, Gorbeia Inguruak	AzkRM (1905)
Ermitario	Durangaldea	ArrG (1988)
Hegabera beltz	Debagoiena, Goierri
Irrigo	Donostialdea	AlzN (1962) LeiA83 (1983)
Kañabra	Bidasoa Garaia
Kanpantxori	Debagoiena	IzaK94 (1994)
Kataka	Debabarrena, Urola-Kostaldea	AzkRM (1905)
Kirrillo	Bidasoa Beherea	AzkRM (1905) AraT (1909)
Kirriskillo	Bidasoa Beherea, Lea Artibai	AzpJM (1986) MaiA (Data ezezaguna)
Kirrizkarro	Lea Artibai
Kriku		EliJ (1923)
Martin	Lapurdi Garaia
Mitxigu	Tolosaldea, Donostialdea, Urola-Kostaldea	AldJ (1918) IzaK67b (1967)
Sorbeltz	Baztanaldea, Donostialdea, Zuberoa, Bizkaia	IztJ (1847) LabE (1895) AzkRM (1905) AraT (1909) AldJ (1918) EliJ (1923) Aran (1961) CasJ (1989) IzeM (1996) SanI2021 (2021)
Txenara beltz	Urola-Kostaldea, Goierri
Txio	Debagoiena
Txirri	Durangaldea, Debabarrena, Araba, Bilbo Handia, Lea Artibai, Arrati Nerbioi, Gorbeia Inguruak, Gernika-Bermeo, Plentzia-Mungia	AzkRM (1905) AldJ (1918) PueF (1952) LopG73 (1973) SanJ (1978) GamI00 (2000) GamI01b (2001) AraI2011 (2011)
Txirribirri	Durangaldea, Plentzia-Mungia	GamI01b (2001)
Txirrin	Estellerriko Ekialdea, Debagoiena, Debabarrena, Ultzamaldea	AzkRM (1905) IzaK66 (1966) GonM (1979) IbaO97 (1997) PerF2017 (2017) AraA2023 (2023)
Txirriño	Sakana	KarR (1991)
Txirrio	Donostialdea	LeiA60 (1960) LeiA83 (1983)
Txirritxaldo	Lea Artibai, Gernika-Bermeo	GalA (1981)
Xoribeltz	Lapurdi Garaia	DuvM (2015)
Zirringilo	Bidasoa Beherea, Tolosaldea, Urola-Kostaldea, Goierri	AraT (1909) AldJ (1918)
Zirrizkilo	Lea Artibai, Gernika-Bermeo	AraT (1909)
Amiloxori		EliJ (1923)
Belatxiko
Burgoi	Goierri	AzkRM (1905) ZufJ88 (1988) ZufJ98 (1998)
Giberri	Plentzia-Mungia	GamI97 (1997)
Inara-sagu		AzkRM (1905)
Irra-irra		SanP (1908) AraT (1909) AldJ (1918)
Kaletxori	Debabarrena
Kirrikilla
Torretxori		AzkRM (1905)
Txarrapatari	Euskal Herria	Uzei (-datarik gabe-)
Txirrindero		AzkRM (1905)
Txirrista	Durangaldea, Plentzia-Mungia	GamI01a (2001) EtxJM (2009)
Txirte	Plentzia-Mungia	GamI82 (1982)
Txitxirri	Estellerriko Ekialdea	PerF2017 (2017)
Udatxori		AzkRM (1905)
Zerrentxori	Euskal Herria	Uzei (-datarik gabe-)

** Eskualdea: Ahoz non jaso den.
Grisez, zalantzazkoak edota bibliografian bakarrik jasotakoak.