Azkoitia eta Azpeitia inguruko txori izenak

2013-10-10

Urola eskualde barrualdeko sei herrietan (Azkoitia, Azpeitia, Errezil, Beizama, Zestoa eta Aizarnazabal) jasotako txori eta hegazti izenak.

Artikulu honetan Urola eskualdean jasotako hegazti-izenak aurkeztuko ditut. Lehenago ere aipatu izan ditut Urola-kostako txori eta hegaztien izenak (eta baita Eibarkoak ere). Oraingoan, eskualdeko gainontzeko herrietan jasotakoak zerrendatuko ditut, Azkoitian hasi eta Zestoa-Aizarnazabal ingururaino, tartean dauden Azpeitia, Errezil eta Beizama barne.

Azken urteotan inguruko baserritarren eta ehiztarien artean jasotako izenak dira. Zaletasun bitxiak ditugu batzuok. Alor semantiko interesgarria, dudarik gabe, euskaraz dagoen aberatsenetakoa, eta ni bezalako sasibiologo/sasifilologo batentzat putzu sakon eta ezin ederragoa.

Honatx, bada, inguru horretan jasotako izenak (oharrak amaieran).

Azkoitia, Azpeitia eta Zestoa inguruko txori izenak

Accipiter nissus: kabidade, kabillare (orok.); kabilla (B); gabiroi (Azp, B).
Actitis hypoleucos: kulixka txiki (Z, Aiz)
Aegithalos caudatus: kaskabeltx buztanluxe, kaskabeltz txiki (orok.)
Alauda arvensis: kalandria (orok.); hegatxabal (Z); txirripito (E); txurtxurro (B)
Alcedo atthis: martiñete (Azk, Azp, Aiz); makinete (Azp); markineta (E)
Alectoris rufa: eper
Anas crecca: ahate txiki; txertxeta, zertzeta
Anas plathyrrhynchos: ahata, ahate
Anser anser: antzar
Anthus sp.: belartxori (Azk, Azp, E, Z); lurtxori (Azp, B); txiote (Z); txirta (Z); zelaitxori (Aiz)
Apus apus: kataka (Azk); txenada, txenada beltz, txenara beltz (Azp, Aiz, Z, E); txinada, txinara (B)
Aquila chrysaetos: arranbeltz (Azp)
Ardea cinerea: gartza
Asio otus: hontz belarridun, hontz haundi
Athene noctua: hontz txiki
Burhinus oedicnemus: brankolin (Azp, B, E, Aiz); brankolin pintto (B); frankolin (Azk, Azp)
Buteo buteo: arranbeltz (Azk, E, B); sapelats (Azp, B, E); zapelaitz (Z, Aiz)
Caprimulgus europaeus: gautxori (orok.); gauoilo (B)
Carduelis cannabina: pardilo (orok.); txoka (Z)
Carduelis carduelis: kardantxulo (Azp, Z, Aiz); g(u)ardantxulo (E, Azp); jilgero (Azk, B)
Carduelis chloris: arbiazitxori (E); arbitxori haundi (Z, Aiz, B, Azp); berdeloi, berderoi (Azp, Azk)
Carduelis spinus: tarin
Certhia brachydactyla: arbolatxori (Azk); okil txiki (Azp, E, Z, B)
Charadrius sp.: kulixka txiki (Z, Aiz)
Cinclus cinclus: urzozo
Circus cyaneus: arranzuri (Azp); piztizuri (B); kukun aurreko hegazti (B); sainzuri, saizuri (E, Z, Aiz)
Coccothraustes coccothraustes: txinpiñen gixoi (Azk); txintxinen giyoi (Azp); giyoi (B); txintxin mokohaundi (Azp)
Columba oenas: uso txiki, paguso txiki (orok.); soloma, txoloma (E, Aiz); uso urdin (Aiz)
Columba palumbus: paguso (Azp, Azk, B, E); pagouso (Z, Aiz); uso haundi (Z)
Corvus corax: bela haundi (B); guardazibil (B)
Corvus corone: bela (Azk, Azp, E, B); belabeltz (Azp); bele (E, Z, Aiz)
Corvus monedula: belatxinga (orok.); bela txiki (Azp, E)
Coturnix coturnix: galeper
Crex crex: gixoi (Azk); giyoi (Azp, B, E, Aiz, Z)
Cuculus canorus: kuku
Delichon urbica: txenada azpitxuri (Z, B, Aiz, Azp); txenara buztantxuri (Azp); txinara (Azk, Azp,); txinara txiki (E)
Dendrocopos minor: okil txiki
Erithacus rubecula: txantxa(n)gorri
Falco tinnunculus: kabidada txiki, kabilla(da) txiki, kaidare txiki… (orok.); gabiroi txiki (Azp, B); kaidore txiki (Z)
Ficedula hypoleuca: txinbo (Aiz)
Fringilla coelebs: kanpaxto (E); paandatxori (Z); pinpin (B); pintzana (Aiz); txinpin (Azk); txintxin (Azp, E)
Fringilla montifringilla: paseko txintxin (Azp)
Gallinago gallinago: mingor (Azk); estingor, istingor (Azp, E, B, Z, Aiz)
Gallinula chloropus: uroillo (Azk, Z, B, Aiz, Azp); udoillo (E)
Garrulus glandarius: eskiñaso, iskiñaso (E, Azp, B); eskiñoso (Azk); eskixo, iskixu (Z); exkiaso (Aiz)
Grus grus: kurrillo
Gyps fulvus: butre (Azk); putre (E, Z, B, Aiz, Azp)
Hirundo rustica: txenada azpitxuri (Azp, Z, B, Aiz); txenara, txinada, txiñara… (Azk, E, Azp, E, B); txinera (Z)
Lanius collurio: buruhaundi, txori buruhaundi (Azp, Z); iskiñaso txiki (B); mojatxori (Azk); txorihaundi (Azp, B)
Larus cacchinans: kaio (E, B, Azp, Aiz, Z); kaixo (Azk)
Lullula arborea: hegatxabal (Z); kalandria (Aiz)
Luscinia megarhynchos: urretxindor (Azk)
Milvus milvus: buztansarde (Aiz); isats-sardedun (B); miru (Azk, E, Azp, B); zapelatz gorri (Azp, B)
Motacilla alba: buztainka zuri (Z, Aiz); buztanikara (E, Azk, B, Azp); buztanluze? (B)
Motacilla cinerea: buztainka hori (Z, Aiz); buztanikara hori (E, Azk, B, Azp)
Muscicapa striata: txinbo (Aiz)
Numenius arquata: brankolin gorri (B); brankolin haundi (B); kulixka haundi
Parus sp: kaskabeltx, kaxkabeltx (orok.); burubeltx (E)
Parus caeruleus: kaskabeltx, kaxkabeltx (orok.); burubeltx (E); txantxaberde (E)
Passer domesticus: kurloi (Azk); kaletxori (Azp); txorimotz (Azp); mokomotz (E, B, Azp, Z); hormatxori (E, Azp); elitxori (E); lurtxori (E); txorilapur (E); patxizahar (Z, Aiz)
Phoenicurus ochruros: buztangorri
Phylloscopus collybita: eltxotxori (Azk); txepetxuri? (B); txio (Azk, Azp); txiota? (B); txoritxiki (E, Azp)
Pica pica: mika
Picus viridis: okil
Prunella modularis: sasitxori (Azk)
Pyrrhocorax pyrrhocorax: belatxinga (E, Azp); bela hankahori (B)
Pyrrhula pyrrhula: martinpolit (Aiz); kui (Azk); loratxori (Azp); motatxori (Azk, E, Z, Azp); txorigorri (Azp); azpigorri (E)
Rallus aquaticus: txota (Aiz)
Saxicola torquata: otatxori, otetxori (Azp, Azk, E, B, ); txartxara (Aiz)
Scolopax rusticola: oillagor
Serinus serinus: txirriskilla (Azk, Azp); txirriskillo (Azp); arbitxori txiki (Aiz, B, Azp); arbiazitxori (E, B)
Sitta europaea: arbolatxori (Azk); okil txiki (Azp); okiltxori (E, Z, B, Azp)
Streptopelia turtur: tortola
Strix aluco: hontz
Sturnus vulgaris: arabaxoxo (Azk, Azp, E, B); gaztalazozo (Z, Aiz); haragi-xoxo (B)
Sylvia atricapilla: txinbo kaskabeltx (Azk); kaskabeltx (B, E, Aiz, Azp); pikotxori (Azp)
Sylvia borin: pikotxori, pikutxori (Azp, Aiz); txinbo (Azk, Azp)
Tetrax tetrax: basoillo (E, B, Azp); mendioillo (Azk, Z, B, Aiz, Azp)
Troglodytes troglodytes: txepetx
Turdus iliacus: paseko birigarro (E, Aiz, Azp); birigarro gorri (Azp); itsas-birigarro (Azp); zelaiko birigarro (Aiz); begiarro txiki (B); paseko begiarro (B)
Turdus merula: xoxo, zozo
Turdus philomelos: birigarro (Azk, Azp, Z, E, Aiz); begiarro (B)
Turdus pilaris: kazkardo beltz (Azp); itsas kazkardo (E)
Turdus torquatus: zozo lepotxuri, zozo lepazuri
Turdus viscivorus: kaaxtarro, kaaztarro (Azk, Aiz, Z, B); kaxkardo, kazkardo (Azp, B, E)
Tyto alba: hontz zuri
Upupa epops: argioilar
Vanellus vanellus: hegabera

Oharrak

1) Hauexek izan dira informatzaile izan ditudan lekukoak (2001-2010 bitartean egindako elkarrizketak):

Joxe Etxabe Zulaika, 1941 (Aizarnazabal)
Daniel Zabaleta (Azkoitia)
Benjamin Aranbarri (Azkoitia)
Manuel Zumetaegia (Azpeitia, Urrestilla)
Jose Migel Mendia, 1940 (Beizama)
Pedro Olazabal, 1935 (Beizama)
German Zinkunegi (Errezil)
Jose Mari Azpillaga, 1934 (Errezil)
Jose Mari Erkizia, 1925 (Zestoa)
Roberto Bergara, 1916 (Zestoa, Aizarna)
Joxe Mari Eizagirre Irure, 1925(Zestoa, Aizarna)
Horiez gain, hainbat izen jaso nituen Azkoitiko, Errezilgo eta Azpeitiko ehiztari elkarteetan. Baita Nuarbeko plazako tabernan ere, bertako ehiztari batzuen artean. Eibarren bizi diren zenbait azkoitiarri ere jaso dizkiet izen batzuk. Eta amaitzeko, bibliografiak ere eman dizkit izen gutxi batzuk (tartean, inguru honetarako interesgarriena, Zestoarren erretolika hiztegi ederrak).

2) Herri-markei dagokienez, ondorengoa izan behar dugu kontuan:

Herri-markarik ez badut sartu, izen hori eremu guztian erabiltzen da.
Izen bat gutxienez 4-5 herritan jaso badut, "orokorra" (orok.) marka erantsi diot. Ziurrenik eremu osoan ere erabiliko da, baina ezin dut ziurtatu.
Gainontzekoetan, izena jaso dudan herria adierazi dut; horrek ez du esan nahi beste herri batzuetan ere ezagutzen edo erabiltzen ez direnik (izan ere, lexikoak erraz egiten du hegan herri batetik bestera, txoriek bezalatsu).

3) Beste ohar batzuk:

Aldaera guztiak ez ditut sartu. Esate baterako, birigarro sartu dut eta ez ahozko forma guztiak (bidigarro, biigarro, biriarro, biarro...).
Oso azaleko azterketa eginez, 3 eremu ezberdinduko nituzke: batetik Azkoitia; bestetik Azpeitia (Nuarbe, Urrestilla), Errezil eta Beizama (Azpeitira begira bizi diren herriak); amaitzeko, kostalderantz dauden Aizarnazabal eta Zestoa (Aizarna barne).
Txori batzuen kasuan herri guztietako lekukotasunak jaso ahal izan ditut; beste batzuetan ez. Izan ere, txori txikienen edo urrienen kasuan ez da izaten erraza espezie guztiak ezagutuko dituenik aurkitzea. Laguntzerik baduzu, pozez jasoko nituzke izen eta aldaera berriak.

...........

Oharra: goiko zerrenda Eibartik blogean argitaratu zen lehenengoz.