Bilboko txori-izenak XIX. mende amaieran (Arriaga, 1896)

2021-12-12

XIX. mendeko pertsonaia ezagun eta interesgarria izan zen Emiliano Arriaga (Bilbo, 1844). Idazle eta musikaria izan zen, biolin-jotzailea, literatura lanak eta bestelako liburuak idatzi zituen eta musika-lanak ere utzi zituen. Baina, seguru asko, 1896an argitaratutako hiztegi batengatik da bereziki ezaguna, Bilboko erdara nolakoa zen erakusten duen Lexicón etimológico, naturalista y popular del bilbaino neto (digitalizazioa PDFan kontsultatu daiteke).

Ehizak eta hegaztiek leku berezia dute hiztegi horretan, Bilboko giroa ere horrelakoa baitzen, ehiztari eta txinbozalea. Hiztegian azaltzen diren txori-izenak jaso eta Txoriak.eus-eko gure datu-base honetara gehitu ditut. Ez dira asko, baina bai balio berezikoak, duela 125 urteko izenak direlako, non eta euskara bazterrekoa izanik oraindik ere bizirik zegoen Bilbon jasotakoak.

Hemen zerrenda, liburuan dauden oharrekin, grafia egokituta eta izen zientifikoa gehituta (beharrezko iruditu zaidanean):

• amilotxa - Paros (P. caeruleus zehazten du, baina "el más común"); también milotxa.
• arrapachitas - cernícalo
• arrapagallinas - milano Milvus regalis (=M. milvus)
• kuku
• txartxar - Saxicola (más conocido por picharchar)
• txepetx - reyezuelo troglodita (T. troglodytes) más frecuente que epetx
• txindor - E. rubecula
• txio - Phylloscopus sp.
  
• txirriskla / sirriskla
• txirta - especie de alondra
• txonta - pinzón
• txonta-real - P. pyrrhula
• chupalámparas - lechuza
• txurlita - Calidris sp.
• txurlita boba - chorlito dorado
• txurliton - Tringa sp. (en marismas y playas, en pequeños grupos). Kantua: kurr...lit!
• durdula - del latin turdus, Tordo mayor
• elai
• eperdikara
• eskilaso
• garrapo - ave trepadora, en la locución "trepa como un garrapo"
• gurrión
• malvis (sic) "y no malviz"
• mika
• milotxa (sin. de amilotxa)
• mingor
• pabiota - Larus tridactilus
• parpar - en algunas regiones llaman así al txindor
• pildoré - chorlito, Charadrius (baina "ave de color verdoso" dio)
• pospolin
• rompefierros (okil berdea)
• saipardo (B. buteo)
• tordo de castilla o tordo español
• verdelón

Gainera, atal zabal bat dauka txinboen inguruan.

Chimbo: no se designa a una especie, ni a un género, ni a una familia, ni siquiera a un orden determinado; se ha dado este nombre a las más sabrosas especies de insectívoros picofinos, de las que en septiembre y octubre visitan nuestros campos al trasladarse al Mediodía.

Arriagak aipatzen dituen txinbo espezieak hauek lirateke, ondoren euskarazko izenak gehituta:

• Chimbo hormiguero - Lepitzulia (Jynx torquilla).
• Chimbo real (pegaraborda) - Antzandobia (Lanius collurio).
• Chimbo de mais o de cabeza negra - Txinbo burubeltza (Sylvia melanocephala).
• Chimbo silbante o chimbo de parra - Euli-txori beltza (Ficedula hypoleuca).
• Chimbo de cola roja - Buztangorria (P. phoenicurus edota P. ochruros).
• Chimbo de sarsa - Sasitxinboa (?) (Sylvia communis); beharbada, baita beste sylvinido batzuk ere. Edota Hyppolais polyglotta.
• Chimbo de cola negra (?) - Buztanzuria (?) (O. oenanthe). Buztan zuri-beltza dauka eta...
• Chimbo de higuera (becafigo) - Txinbo kaskabeltza (Sylvia atricapilla) eta ziurrenik baita baso-txinboa ere (Sylvia borin).
  

 

....................

Argazkia: Eibarko ehiztari eta armagin talde bat, Arrasate-Legazpi lineako autobusean. 1920. urtea. Castrillo-Ortuoste fondo, Eibarko Udal Artxiboa.